Недоволната информираност, верувањето дека распишаните тендери се однапред режирани за одредени фирми, недоволно објаснети технички спецификации, нереални проценки на огласувачот и нивите слаби финансиски капацитети се најчестите причини што се намалува интересот на економските оператори да се јават на распишаните јавни набавки на јавните институции во Македонија или пак се јавуваат само едни исти фирми. Сликата не е поразлична ниту во Општина Струмица каде ако се анализиараат распишаните јавни набавки на Општината како орган но и Јавните претпријатија под локална капа, може да се констатира дека набавките поминуваат со слаба конкуренција на заинтересирани фирми да работат и добијат дел од јавните пари или дека се јавуваат се исти фирми за одредена работа.
Ги анализиравме склучените договори на Општина Струмица чија вредност надминуваaт над 40 илјади евра за периодот од јануари до октомври 2023 година . Во овој период општината има склучено 22 договори над овој лимит со вкупна вредност од околу 4 милиони и 500 илјади евра. Во просек се јавиле по 3,7 фирми на секоја распишана јавна набавка.
Најмногу интерес имало за Изградба на стамбена улица Драгољуб Боцинов од 260 метри. За оваа улица се јавиле дури 7 градежни фирми кои со исклучок на една или две се повторуваат на секоја јавна набавка за градежништво. Тендерот го добива струмичката фирма Дикор за 86 илјади и 203 евра.
Најмалку интерес имало за три јавни набавки на Општина Струмица а на кои се јавиле само по една фирма. Тендерот за Услуги за поправка и набавка на резервни делови за лесни теренски и противпожарни возила го доби струмичката фирма Сигал за 68 илјади евра, набавка на електрична метларка велешката фирма Брако за 48 илјади евра и набавката на горива за возилата го добива Макпетрол АД Скопје за 46 илјади евра
За разлика од Општината како орган, загрижувачка е сликата со интересот на економски оператори по рапишаните јавни набавки кај локалните јавни претпријатија во Струмица. Анализите што ги направивме за периодот од јануари до октомври преку системот за јавни набавки кај ЈП Комуналец, ЈП Паркиралишта но и ЈП Струмица гас се јавувале една до две фрими.
На ЈП Комуналец ги анализиравме склучените договори со вредност од над 70 илјади евра за периодот од првите десет месеци од 2023 година. Биле реализирани 14 јавни набавки од кои на 10 се јавиле само по една фирма, на 3 се јавиле по две фирми додека само за една имало интерес од 5 економски оператори. Во просек за овие 14 јавни набавки се јавиле по 1,5 фирма.
Идентична е состојбата и со ЈП Паркиралишта каде ги анализиравме договорите со вредност над 20 илјади евра. Над оваа сума биле распишани 6 јавни набавки од кои на три се јавиле по една фирма.
По една фирма се јавиле и на четирите распишани јавни набавки на ЈП Струмица гаскаде ги аналзииравме договорите со вредност над 30 илјади евра.
Струмица и јавните локални институции мора да бидат транспарентни за јавните набавки.
Вака констатираше Центарот за истражување и анализи Новус кој во 2022 ги анализиираше јавните набавки на општинита и јавните прептријатија за 2021. Нема напредок во тој поглед ниту пак подобрување на интересот на економските оператори за добивање на јавни пари.
Во 2021 Новус констататирал дека кај ЈПКД “Комуналец” просечниот број понуди по тендер е 1,95, кај ЈП “Паркиралишта” 1,90, ЈПЕД “Струмица-Гас“ 1,57 а кај Општина Струмица со 3,73 .Ѓорги Милушев од Новус тогаш побара од Општина Струмица но и од јавните претпијатија објавување на годишните планови за јавни набавки, поголема транспарентност за процесот и реализацијата на јавните набавки како и промена на интерните акти со кои би ја подобриле транспарнтноста но и би ја потикнале информираноста и комуниакацијата со економските оператори за поголема конкуреницја на распишаните јавни набавки
,,Мора да го подобрат степенот на транспарентност и отчестоност во однос на објавувањето на годишните планои за јавни набавки, да ги почитуваат законксите обврски да ги објвауваат склучените договори и нивната реализација. Покрај тоа да обрнат поголемо внимание при планирањето на јавните набавки во предвид на промените на цените за следната година. Она штое најважно со оглед дека јавните претпријатија отстапуваат од националниот просечен број понуди на јавна набавка , општината и Јавните претпријата треба да работата на комуникацијата со потенцијалнтие кономски оператпри со цел поголема мотивација и охрабрување во вклучување на повеќе фирми заради добивање подобар квалитет и подобра цена. Мора да ги променат своите интерни акти,, забележа тогаш Милушев од ЦИА Новус од Струмица
Забелешките дојдоа бидејки на речиси на половина од распишаните јавни набавки на Комуналец, Паркиралишта и Струмица гас учествувале по една фирма што укажуваше на ниско ниво на конкуренција на тендерите што може да резултира зголемено ниво на ризик од корупција.
,, По разговорот со овластените лица на трите општински претпријатија беше нагласено дека станува збор за повторени набавки за кои има мал број добавувачи и спефицични набавки, за кои нема ниту интерес, ниту соодветни добавувачи. Покрај нивното образложение, институциите мора подобро да ги планираат своите постапки и да настојуваат да се намалуваат дискриминаторските услови за учество во постапките, како и преку самите тендерски документации и своето постапување да демонстрираат искрена волја за стимулурање на конкуренцијата и намалување на овој загрижувачки процент,, констатираше тогаш Новус на што нема напредок во 2023
Дека нема напредок и конкуренција меѓу фирмите за добивање на одредени тендери покажа и истражувањето на Центарот за граѓански комуникации за минатата година на ниво на цела држава. Центарот констатирал дека секој трет договор за јавна набавка е склучен во постапка на која учествувала само една фирма. Станува збор за 9.305 договори, во вкупна вредност од 427 милиони евра.
Фирмите немаат доверба во Јавните набавки – сметаат дека се кројат за однапред позната фирма
Бизнисмените не кријат дека има ,,местења“ на јавните набавки при што се фаворизира одредена компанија. Како што тврдат, има договарања на релација огласувач на јавна набавка односно јавна институција и економски оператор но и на релација меѓу фирмите кои претендираат да добијат дел од колачот со јавни пари. Тони Костов сопственик на три фирми од Струмица смета дека во најголема мера јавните набавки како на национално така и на локално ниво се структуирани со одредени технички спецификации кои преферираат и фаворизираат одреден добавувач.
,, Условите во поглед на објавата на јавната набавка се во одреден дел јасно прецизирани но во огромен дел истите не соодејствуваат со реалноста.Често се надпишува во делот на спецификацииите за да на крај тоа што е напишано во релност не соодејствува со испорачаната стока или услуга. На тој начин уште во самиот старт ,,се отфрлаат“ одредени фирми односно ги тераат да се откажат.Институциите односно договорените органи немаат стручен кадар или не им се дозволува да ги проверат перформансите на испорачаните артикли. Или поконкретно институциите со техничките спецификации бараат едно а сосема друго се испорачува. Ова се стандардни принципи кои ги користат институциите за да ги елиминираат независните понудувачи и да го задржат добаввуавачот со кој претходно им е договорена соработката“, објаснува Костов
Овој млад бизнисмен подвлече дека системот Е-набавки е прегледен транспарентен и лесен за ракување но не и самите јавни институции кои со поставените барања на стоките и услугите ги елиминираат компаниите кои не им се по мерка. Затоа Костов бара јавните институции бидат мониторирани или контролирани од некое независно тело во поглед на ревизија на секоја јавна набавка од распишување па се до реализацијата и да има одговорност, оти вака со годинни за исто се зборува а ништо не се превзема заради што опаѓа интересот кај компаниите .
,, Компаниите се јавуваат но интересот е изгубен бидејки секоја јавна набавка што „повеќе тежи“ мислам јавна набавка со поголема вредност, претходно е добро подготвена за фаворизирање на одреден компанија. На тој начин се губи желбата за аплицирање бидејки во старт не си конкурентен за да ги исполниш барањата согласно техничката спецификација иако на крај и фирмата што ја добил не ги исполнил. За да се зголеми интересот кај фирмите, потребно е да се даде отворен и транспрентен систем каде што институциите ќе настапуваат според јасно дефинирани протоколи, при тоа истите институции да бидат мониторирани и контролирани од независно тело во поглед на ревизија на секоја јавна набавка како и спроведување на контрола на терен и понесување на одговорност на одговорните лица. На тој нашин ќе се изврши притисок кај главните во институциите за да се елиминира фаворизирањето но и политичкиот притисок. Транспрентност воедно зависи и од моралните вредности на раковидтелите и самите институции“, смета Костов
Со ова негово размислување се согласуваат и други стопанственици. Тие сметаат дека во отсуство на институционална контрола, главниот збор треба да го превземат граѓанските здруженија и медиумите и тие да ги следаат јавните набавки и да ги објавуваат имињата на фирмите кои учествуваат на одредена јавна набавка но и кој ја добил. На тој начин ќе се изврши јавен притисок и нема лесно да им биде на раководителтие на институциите кога се една иста фирма или група на фирми ги добиваат тендерите.
,, Ниту еден медиум не информира за јавните набавки како на општините така и на јавните претпријатија на локално ниво.Фалат такви информации за да знае јавноста што се бара со јавната набавка што е наведено во техничките спецификации, кои се роковите. Потоа кои фирми се јавиле на тендерите и која го има добиено. Сепак станува збор за пари на граѓаните за кои мора да знаат кај кого одат. Ако ние реагираме како фирма тогаш ќе бидеме исфрлени од игра и од институциите но и од бизнис моќниците“, објаснува сопственик на градежна фирма од Струмица кој сакаше да остане анонимен
Фирмите немаат доверба во Државната комисија за жалби по јавни набавки
Центарот за граѓански комуникации во псоледниот Извештај за мониторингот на јавните набавки во земјава акцент даде и на фирмите за нивното искуство при учество во постапките за јавни набавкиво 2022 година. Биле анкетирани 331 фирма од сите градови. Процесот на јавни набавки во земајва го оцениле со 2,8 на скалата од 1 до 5.
Трите проблеми со кои фирмите најчесто се соочуваат кога се работи за јавните набавки, се провлекуваат во континуитет со години. Проблем број 1 е „најниската цена“ како критериум за избор на најповолната понуда. На второто место е обемноста на документите што се потребни за учество на тендерите. На трето место е стариот проблем со којшто се соочуваат фирмите, односно приспособувањето на условите за учество на тендерите кон одредени понудувачи.
Дополнително 93% од фирмите сметаат дека на електронските аукции се постигнуваат нереални цени и се занемарува квалитетот, а 54% признаваат дека постои меѓусебно договарање на тендерите. Речиси половина од компаниите сметаат дека има корупција во јавните набавки. 18% лично се соочиле со корупција на тендерите, а 64% од анкетираните компании сметаат дека врските се најчест облик на корупција.
Но она што го детектира ЦГК е што фирмите не поднесуваат жалби до Државната комисија за жалби по јавни набавки. Дури 87% од фирмите не се жалат кога не се задоволни од начинот на постапување на договорените органи на тендерите кои учествувале . Од ова бројка бизнисмените велат дека никогаш (54%) или ретко (34%) доставуваат жалба до комисијата
,,Најчеста причина поради којашто фирмите ретко или никогаш не доставуваат жалба и натаму е недовербата во Државната комисија за жалби по јавни набавки иако процентот на фирми кои не се жалат поради оваа причина е намален од 46 % лани на 39 % оваа година. Следна причина е висината на надоместокот за водење на жалбената постапка што треба да го платат фирмите што се жалат. Лани ова било проблем за 21 % од фирмите, а годинава само за 15 %. Третата причина е стравот од реваншизам од договорниот орган против којшто се изјавува жалбата, поради која лани 15 %, а годинава 14 % од фирмите не поднеле жалба.“ стои во извештајот на Центарот за граѓански комуникации
Препораки за решавање на утврдените проблеми
Центарот за Граѓански комуникации излезе со низа препораки за тоа како да се унапредат регулативата и практиката, а преку тоа да се зголеми транспарентноста на процесот на јавни набавки.
,,Институциите доследно да ги почитуваат плановите за јавни набавки. но и да работат врз стимулирање на конкуренцијата бидејќи само таа е гаранција за рационално трошење на јавните пари. Потемелно да се истражува пазарот и во однос на поставувањето соодветни критериуми за утврдување на способноста на понудувачите и во однос на дефинирањето на условите во техничките спецификации,, препорача Центарот за граѓански комуникации
Понатаму, се препорачува институциите почесто да спроведуваат претходна проверка на пазарот преку т.н. технички дијалог со фирмите. Воедно, секоја институција која се соочува со голем број поништени постапки да преземе соодветни мерки за да ги воочи причините и да преземе соодветни мерки за надминување на констатираните проблеми.
Бирото за јавни набавки, во согласност со Законот за јавните набавки, треба позначајно да го прошири опсегот на контролата и на тендерите и да се вложат поголеми напори за јакнење на кадровските и на техничките капацитети на соодветното одделение за управна контрола, наведува ЦГК во својот најнов извештај за мониторингот на јавните набавки.
Оваа новинарска сторија е изготвена во рамките на проектот „Заштита од корупција“ што го спроведува Центарот за граѓански комуникации со финансиска помош од Амбасадата на Кралството Холандија во Скопје. Содржината на сторијата е единствена одговорност на новинарот и медиумот.